Najraniji trag romana Quo vadis? u srpskoj književnoj periodici nalazimo u "Brankovom kolu" 1898, dakle, dve godine po publikovanju Sjenkjevičevog dela. Reč je o prevedenom pregledu poljske književnosti od Stanislava Ževuskog. Igrom slučaja najraniji spomen romana kod nas zamagljuje jedna omaška: "Kada bude prevedeno njegovo delo Ognjem i mačem, taj divotni opis prve borbe hrišćanstva i klonulog poganičkog sveta – proneće se i po stranim zemljama slavno ime Šenkjevićevo".[1] Ne može biti nikakve sumnje u to da se ovaj iskaz ne odnosi na prvi deo Trilogije, već upravo na Quo vadis?
Pod svojim pravim naslovom roman je pomenut godinu dana kasnije. U belešci o stvaralaštvu poljskog romansijera pod naslovom Henrik Sjenkjevič, objavljenoj bez potpisa u prvom broju beogradske "Nove iskre", nalazimo u vezi sa njim zanimljivo zapažanje:
Kao što je Ropstvo kod Tatara bilo priprema i proba za velike istorijske romane iz XVII veka, tako je istorijska slika iz vremena Hristova Hajd'mo za njim prethodila poslednjem delu Sjenkjeviča, romanu u tri sveske Quo vadis? (Kuda ćeš?), čiji je predmet Neronovo gonjenje hrišćana i pobeda hrišćanstva nad mnogobožačkim svetom.
Za ilustraciju piščeve svetske slave autoru beleške služi ovaj podatak: "njegov roman Quo vadis? preveden
U članku Poljska pripovijedna književnost koji je prema nekom stranom, najverovatnije nemačkom izvoru za mostarsku "Zoru" priredila Nadežda Gavrilović, u odeljku o Sjenkjeviču čitamo: "Živa stvaralačka moć piščeva tražila je sve novije polje rada, i tako je roman Quo vadis? neobičnom istinitošću oživio Neronovo vrijeme i bez sumnje je najbolji od svih mnogobrojnih istorijskih romana te vrste".[3]
Povodom Sjenkjevičevog 25-godišnjeg jubileja tokom 1900. godine pojavilo se nekoliko napisa o njegovom stvaralaštvu, u kojima je, između ostaloga, spomenut i roman Quo vadis? Prvi među njima je opširan članak Jelice Belović-Bernarđikovske takođe u "Zori", koji ne pruža značajne informacije, ali pleni neposrednošću i iskrenim oduševljenjem. O romanu Quo vadis? autorka beleži sledeće:
Na polju istorije Šjenkjević je upravo nenatkriljiv! Ko pročita njegovo novije djelo Quo vadis, roman iz Neronovog doba, taj se mora čuditi moći uobrazilje, kojom nam kao u čarobnoj fati morgani pisac pred oči čara sav ondašnji svijet...
Quo vadis prevedeno je na mnoge jezike, a u Italiji ne može kritika da se dosta nahvali toga romana! [4]
U podlisku novosadske "Zastave" pojavio se istim tim povodom i napis rađen prema nenavedenom ruskom izvoru. Tu srećemo sažeto mišljenje jednog dela napredne ruske kritike da je roman Quo vadis?, i pored visokih umetničkih kvaliteta "na žalost, odveć protkan klerikalnim tendencijama."[5]
Jedan od naših najuglednijih književnih časopisa toga doba, "Brankovo kolo" Paje Markovića Adamova, koje je poljskoj književnosti inače posvećivalo veoma mnogo pažnje, obeležilo je 1900. godine Sjenkjevičev jubilej neuobičajeno šturim napisom. Tu se, recimo, Quo vadis? bliže određuje samo kao "veliki istorijski roman iz Neronova vremena".[6] U jednoj ranijoj prilici, s početka te iste, 1900. godine, "Brankovo kolo" je prenelo iz lista "Kurier Warszawski" podatak da "po računu engleski biblijografa na svetskom rekordu literature XIX stoleća palma prvenstva pripada Šjenkijeviću za njegov roman Quo vadis".[7] Tako, dakle, čitalac "Brankovog kola" ni o Sjenkjeviču povodom četvrtvekovnog jubileja, a ni o njegovom popularnom romanu nije dobio informaciju koja bi po kvalitetu odgovarala renomeu časopisa.
Međutim, proučavajući obimnu arhivu "Brankovog kola" koja se čuva u rukopisnom fondu Narodne biblioteke Srbije, došli smo do uverenja da se urednik ovoga glasila u to vreme živo zanimao za Sjenkjevičevu ličnost, a posebno za roman Quo vadis? Na to nas je navelo pismo dra Aleksandra Lj. Mitrovića, pravnika, upućeno Paji Markoviću Adamovu iz Zadra 30. decembra 1899. godine.[8]
Pismo je, očigledno, deo prepiske između Adamova i Mitrovića, koja se, između ostalog, ticala i Sjenkjevičevog romana Quo vadis?. "Quo vadis" – piše Mitrović "izradiću Vam, pa ću Vam poslati. Međutijem, pošto nijedan srpski list nije ni riječi progovorio o toj knjizi, neće biti na odmet da štampate ovo što Vam šaljem u književne beleške."[9] Odgovarajući, verovatno, na pitanje Adamova o njegovim izvorima ili možda mogućnosti da načini kakav širi osvrt, Mitrović dalje piše: "Ne primam i ne čitam nikakav poljski književni list, da bih mogao zadovoljiti Vašu želju. Što ne mogu sa poljskoga, mogao bih s italijanskog, koji je vrlo bogat takvijem rabotama."[10]
Uz ovo Mitrovićevo pismo pridodata je na polovini tabaka i beleška o romanu Quo vadis? u kojoj, pored prikaza samog romana, nalazimo i ovo: "Naš suradnik D-r Aleks. Lj. Mitrović obećao nam je, da će nam do skora poslati opširniji prikaz te knjige i da će nam prevesti njekoliko ljepšijeh odlomaka."[11] Obećani odlomci nisu štampani u "Brankovom kolu", kao ni citirana beleška. Razlog je, po svoj prilici, bio taj što je Adamov tražio informacije iz prve ruke, a pošto ih od Mitrovića nije mogao dobiti, odustao je od prvobitne zamisli.
Iz ovoga posredno zaključujemo da "Brankovo kolo" među tadašnjim našim ljudima od pera, zapravo, nije moglo da nađe saradnika koji bi kompetentno pisao o Sjenkjeviču i njegovom romanu. Praznina koju je ostavila za sobom prerana smrt Nikole Manojlovića Rajka 1897. godine osećala se na tom polju još vrlo dugo.
No vratimo se za trenutak nesuđenoj prvoj zasebnoj belešci o Sjenkjevičevom romanu. Pored opštih i, istine radi, ne mnogo zanimljivih zapažanja o knjizi i njenoj istorijskoj podlozi, Mitrović se vajka na (ne)prilike našeg ondašnjeg književnog života.
Bilo bi vrijedno da se Quo vadis prevede i na srpski. Srpska književnost dobila bi mnogo tijem prijevodom. Da je kod nas sreće, kao što je nije, naši knjižari pregli bi da izdadu tu knjigu, iako nije obične veličine, a naš čitalački svijet požurio bi se da razgrabi to izdanje. O vrijednosti knjige ćemo samo toliko da je u Italiji doživila već trideseto izdanje. Ovo su za nas španska sela![12]
